Có hai loại dành dành được dùng làm thuốc trong Đông y là dành
dành, còn gọi là chi tử (Gardenia jasminoides Ellis), mọc hoang và được
trồng phổ biến ở các tỉnh đồng bằng và trung du nước ta và dành dành núi
còn gọi là sơn chi tử (Gardenia stenophylla Merr.), cùng họ cà phê có ở
vùng núi, nhất là các tỉnh miền Trung. Hầu như tất cả các bộ phận của
cây dành dành như rễ, cành lá, hoa, quả, hạt đều được dùng làm thuốc.
Cành và lá chặt nhỏ, phơi khô, khi dùng sao vàng. Quả khi gần chín, thu
hái phơi khô; hoặc đem đồ chín rồi phơi khô, quả dành dành tên thuốc là
chi tử. Sau đó bóc tách riêng phần vỏ quả và hạt. Riêng hạt dành dành,
có thể qua một số phương pháp chế biến như sao vàng, sao đen tùy theo
yêu cầu của việc chữa bệnh. Nếu để thanh nhiệt ở gan, trị các chứng viêm
gan hoàng đản, hoặc trị sốt thì dùng hạt sống hoặc chỉ sao qua, còn nếu
dùng cầm máu thì phải tiến hành sao đen, hay sao cháy. Hoa dành dành có
thể dùng tươi hoặc phơi khô. Rễ dành dành, rửa sạch, phơi khô, cắt
đoạn, khi dùng cần sao vàng.
Theo YHCT, dành dành có vị đắng, tính hàn, quy vào 5 kinh: can, đởm,
tâm, phế, tam tiều. Có công năng thanh nhiệt trừ phiền, lương huyết, chỉ
huyết. Trị các chứng sốt cao, tâm phiền, viêm gan hoàng đản, tiểu đỏ,
tiểu ra máu, nôn ra máu, chảy máu cam, mắt đỏ, sưng đau.
Dành dành được dùng làm thuốc trong các trường hợp
Trị đau mắt, nhức mắt, mắt sưng đỏ: lá dành dành bánh
tẻ rửa sạch, vò nát, lấy dịch đông, đặt vào miếng giấy bản hay miếng vải
gạc sạch, đắp lên mi mắt. Khi miếng thuốc đắp có cảm giác nóng lên thì
đặt lật ngược lại, làm nhiều lần. Ngày đắp 1 - 2 miếng thuốc. Ngoài ra,
lá dành dành còn dùng trị nhọt độc sưng thũng, mụn đầu đinh, vết thương.
Trị viêm gan hoàng đản: cành và lá dành dành 30 - 50g sắc nước
uống, ngày chia 2 lần trước bữa ăn. Hoặc chi tử 12g, nhân trần 30g, rễ
chút chít 8g. Sắc uống, ngày 1 thang, chia 2 - 3 lần, trước bữa ăn 1 -
1,5 giờ. Uống 2 - 3 tuần. Hoặc chi tử, hoàng bá, cam thảo, xa tiền tử,
mỗi vị 9g, sắc uống ngày 1 thang, chia 2 - 3 lần, trước bữa ăn 1 - 1,5
giờ. Uống liền 2 - 3 tuần.
Trị sốt cao: vỏ quả dành dành 20 - 30g, sắc uống; hoặc
phối hợp với đạm đậu sị, mỗi vị 20g, sắc uống ngày 1 thang. Hoặc dùng 5 -
7 quả dành dành tươi, thái ngang, phối hợp với 20g đạm đậu sị, sắc uống
ngày 1 thang.
Trường hợp sốt quá cao, phát cuồng, mê sảng, hoặc người bị sốt do phát nhiều mụn nhọt độc: chi tử, hoàng liên, hoàng bá, hoàng cầm, đồng lượng 9 - 12g, sắc uống ngày một thang. Uống liền nhiều thang tới khi khỏi.
Trị ho ra máu, nôn ra máu, chảy máu cam: chi tử (sao
đen) 9g, hoa hòe (sao đen) 12g, cát căn 12g sắc uống, ngày 1 thang. Uống
liền 5 - 7 thang, trước bữa ăn. Trường hợp chảy máu cam, dùng chi tử
sao cháy, tán bột mịn, lấy một ít bột, hít vào bên lỗ mũi bị chảy máu.
Trị đi tiểu ra máu: quả dành dành tươi thái ngang 30 - 50g,
sắc nước uống. Trường hợp tiểu ít, tiểu buốt, dắt: chi tử, mộc thông, xa
tiền tử (hoặc xa tiền thảo), biển súc, hoạt thạch, cù mạch, mỗi vị 12g,
đại hoàng 8g, cam thảo 6g. Sắc uống, ngày 1 thang, trước bữa ăn 1 - 2
giờ. Dùng liền 5 - 7 thang.
Trị bỏng nước: chi tử sao cháy, tán mịn, trộn đều vào lòng trắng trứng gà, bôi nhẹ nhàng vào vết thương, ngày nhiều lần, cứ khô lại bôi tiếp.
GS.TS. Phạm Xuân Sinh
